Kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Chojnicach

---

Historia kościoła

Sprowadzenie i działalność Jezuitów w Chojnicach

W roku 1610, ksiądz Jan Gleissen Dorengowski, pełniący funkcję proboszcza parafii Ścięcia św. Jana Chrzciciela, złożył prośbę do prymasa Polski, Wojciecha Baranowskiego, w sprawie przybycia jezuitów do miasta Chojnice. Prymas, wyrażając zgodę, zwrócił się do prowincjała zakonu, O. Piotra Fabriciusa. Zainicjowano w ten sposób działalność zakonu w regionie. Ostatecznie, w marcu 1619 r. do Chojnic przybyli ojcowie Szymon Schretera i Krzysztof Kraus, którzy rozpoczęli misję duszpasterską i edukacyjną. Z czasem, jezuici zaczęli rozbudowywać swoje struktury, a w roku 1620, przy wsparciu ks. Dorengowskiego, przystąpili do budowy domu zakonnego, który został ukończony w 1622 roku. Wkrótce po tym, otworzyli szkołę, której działalność znacznie przyczyniła się do wzrostu liczby jezuitów w Chojnicach, osiągając w 1649 roku 16 zakonników.

W dniu 10 maja 1630 roku, ich szkoła zyskała status kolegium. Niestety, budowa kościoła, którą rozpoczęli w 1636 roku, napotkała na problemy; na przykład, prawdopodobnie została zniszczona przez protestantów. W 1638 roku, na wniosek posłów z Prus Królewskich, sejm warszawski uchwalił zgodę na zakup dóbr przez jezuitów. W roku 1640 powstał drewniany kościół, który jednak spłonął w 1712 roku.

Budowa kościoła

Po zniszczeniu poprzedniego kościoła, w dniu 29 lipca 1712 roku, zawarto umowę pomiędzy superiorem O. Maciejem Szymańskim i Radą Miejską Chojnic. Dzięki tym działaniom, jezuici rozpoczęli proces odbudowy. Sejmik Generalny Prus Królewskich, na swoim posiedzeniu 22 maja 1713 roku, przyznał jezuitom darowiznę na kwotę 2000 florenów na budowę nowego kościoła. Ta konstrukcja, murowana, przetrwała do dziś. Pewne trudności w uzyskaniu zgody na budowę wynikały z bliskości cmentarza i kościoła farnego, co starano się ostatecznie przeskoczyć dzięki interwencjom kanonika gnieźnieńskiego.

W dniu 28 lipca 1718 roku, odbyła się uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego przez oficjała kamieńskiego. Podstawy budynku zostały ułożone w latach 1730-1733, a przez następne lata budowla znacznie urosła. Do 1744 roku zakończono zewnętrzne prace budowlane, w tym montaż wieży, która otrzymała miedziane pokrycie. Dzwony, odlane w 1755 roku, zabrzmiały po raz pierwszy 31 lipca tego samego roku.

Opuszczenie Chojnic przez Jezuitów

Z dniem 10 lutego 1773 roku, decyzją pruskiego rządu, skonfiskowano dobra jezuickie. Kolegium, które przekształcone zostało w gimnazjum katolickie, kontynuało swoje działania, jednakże związane to było z rozwiązaniem Zakonu Jezuitów przez papieża Klemensa XIV. Król Prus Fryderyk II formalnie ogłosił to wydarzenie w 1780 roku. Po 150 latach obecności jezuitów w Chojnicach, ich działalność dobiegła końca, pozostawiając znaczną lukę w kulturze umysłowej regionu.

Lata 1800-1918

Po usunięciu jezuitów, kościół i gmach gimnazjum przejęły wojska, który były wykorzystywane jako koszary oraz szpitale. W związku z tym, niektóre elementy budowli uległy uszkodzeniu, co wymusiło przeprowadzenie wzmocnienia podstaw wież oraz renowacji dachów w latach 1810–1811 oraz 1820. W roku 1815 uroczyście otwarto katolickie gimnazjum państwowe w Chojnicach, a rząd pruski przyjął kościół pojezuicki, nadając mu status kościoła gimnazjalnego. W roku 1817 podjęto próby przekształcenia go w aulę gimnazjalną, jednakże projekt ten został odrzucony.

W 1819 roku, rząd pruski zlikwidował klasztor augustianów w Chojnicach, czego rezultatem był podział majątku, w wyniku czego kościół gimnazjalny wzbogacił się o organy oraz kamienne ołtarze. W kolejnych latach, w roku 1862, wybuchł pożar zakrystii, który zniszczył wiele cennych elementów.

Lata 1918-1945

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, kościół nie zmienił swego statusu. Odbyły się prace mające na celu odbudowę sklepień fary, a kościół gimnazjalny pełnił rolę kościoła parafialnego do 1924 roku. Prochy zmarłych zostały przeniesione do podziemi. W czasie okupacji (1939-1945), kościół przejęła gmina ewangelicka i wprowadzono zmiany, w tym zamalowanie fresków. Niektóre cenne elementy, takie jak figury świętych, zostały zniszczone.

W wyniku działań wojennych w 1945 roku, hełm południowej wieży kościoła został znacznie uszkodzony.

Od 1945

Po wojnie, kościół pojezuicki przeszedł pod opiekę parafii Ścięcia św. Jana Chrzciciela. Do czerwca 1946 roku pełnił funkcję kościoła parafialnego. W latach 1955-1958 przeprowadzono wiele prac remontowych, w tym rekonstrukcję wieży oraz elewacji. Ostatecznie w 1963 roku przywrócono dawny wygląd hełmu wieży. W latach późniejszych zrealizowano konserwację różnorodnych elementów artystycznych kościoła, łącznie z odnowieniem malowideł. Z dniem 23 marca 1976 roku, powstała parafia Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, której kościołem parafialnym został kościół gimnazjalny. Na początku lat 80. ufundowano nowe dzwony, a podziemia kościoła zostały uporządkowane. Warto nadmienić, że w 2005 roku, z decyzją biskupa pelplińskiego Jana Bernarda Szlagi, parafia została zlikwidowana, a kościół dołączono do parafii Ścięcia św. Jana Chrzciciela. Natomiast w latach 2010-2012 udało się przeprowadzić szeroki remont obiektów, a wiele elementów, takich jak freski, figury oraz organy, zostały odnowione. Uroczystości związane z zakończeniem tego zadania planowano na 8 grudnia 2012 roku, lecz ostatecznie miały miejsce 15 grudnia 2012.

Architektura kościoła

Kościół pojezuicki w Chojnicach, będący obiektem o znaczącej wartości architektonicznej, został zaprojektowany w sposób optymalny dla celów liturgicznych. Został zbudowany z cegły oraz kamieni, a jego forma przyjmuje postać prostokąta (o wymiarach 24,6 m na 15 m), co sprzyja harmonijnemu układowi wnętrza. Wzniesiony jako trójnawowy, posiada dwa przęsła oraz halowo-emporowy układ, co zwiększa jego przestrzenność.

Charakterystycznym elementem architektury są dwie wieże, które posiadają dwukondygnacyjną płaską fasadę. Hełmy wież mają formę baniastą, zakończoną ośmiobocznymi latarniami, które zwieńczone są kutymi gloriami – to sprawia, że kościół staje się widoczny z daleka. Fasada kościoła jest przedłużona od zachodu przez prostokątną kruchtę, której budowa datowana jest na około 1750 roku. Dach w postaci dwuspadowej z jedną kalenicą jest kryty dachówką, co nadaje mu tradycyjny wygląd.

W centralnej części fasady znajdują się duże okna, które mają półkoliste zamknięcie. Ich obramowania są płaskie, z uszatymi detalami, oraz zwieńczone wygiętymi gzymsikami, co tworzy elegancki akcent na elewacji. Między wieżami, umieszczona jest nieco niższa ściana tarczowa, otoczona zdwojonymi pilastrami w stylu jońskim, które dominuje nad całością kompozycji, a powyżej niej znajduje się cokolik z kutym krzyżem.

Elewacja południowa została podzielona parami pilastrów, również w typie jońskim, które dźwigają przełamujące się belkowanie, ozdobione wydatnym gzymsem. Okna w korpusie tej część budynku usytuowane są w dwóch poziomach: dolna kondygnacja ma obramowania zamknięte łukiem koszowym z kluczami, podczas gdy górna to prostokątne okna z ornamentami o motywach esownic, co wzbogaca wizualny odbiór całości.

Wejście do prezbiterium ma ramę prostokątną z nadświetlem, a jego obramowanie jest opaskowe, budujące harmonijną całość przestrzeni. Elewacja wschodnia natomiast wyróżnia się trójkątnym przyczółkiem, na którym zainstalowano kuty krzyż umieszczony na postumencie.

Pod względem przestrzennym, prezbiterium zachowuje się jako jednoprzęsłowe, krótkie oraz jest zamknięte półkoliste, co tworzy odpowiednią atmosferę do celebrowania mszy. Przy prezbiterium znajduje się prostokątna kruchta, a od północy zakrystia, z połączeniem do niewielkiej kruchty od strony zachodniej. Nad zakrystią oraz kruchtą mieszczą się loże, a przy południowej loży można zauważyć schody prowadzące na strych, co jest typowe dla tego typu obiektów.

W wieżach znajdują się kręcone schody prowadzące na empory. Przestrzeń między wieżami została wydzielona dla kruchty, która jest otwarta do nawy i oddzielona szeroką arkadą pod chórem muzycznym, zamkniętą łukiem koszowym. Korpus kościoła jest dwuprzęsłowy i posiada główną nawę o równej wysokości i szerokości z prezbiterium, a także wąskie nawy boczne, utworzone z par kaplic, połączonych przejściami w wyraźnych filarach. Nad kaplicami umieszczone są empory, a nad nawy głównej znajdują się półfilarowe przęsła, które stanowią stylistyczne dopełnienie całej architektury.

Warto również zwrócić uwagę, że przylegający do kościoła budynek auli znajduje się od strony wschodniej, podczas gdy od strony północnej dobudowano budynek dawnego kolegium, co podkreśla historyczną wartość całego kompleksu.

Wnętrze i wyposażenie kościoła

Wnętrze kościoła Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Chojnicach charakteryzuje się bogatym i różnorodnym wystrojem, który zachwyca nie tylko architekturą, ale również detalami artystycznymi. Na uwagę zasługują sklepienia, które w każdym z pomieszczeń przybierają różne formy: w prezbiterium znajduje się sklepienie hemisferyczne, zdobione ozdobnym plafonem oraz gurtami, natomiast w nawie głównej dominują sklepienia żeglaste, rozdzielane parzystymi gurtami. Sklepienia nawach bocznych, emporach, zakrystii oraz w kruchcie zachodniej są również żeglaste, a w przejściach pomiędzy przęsłami naw bocznych możemy zaobserwować sklepienia kolebkowe. W kruchcie południowej natomiast spotkamy sklepienie krzyżowe.

Warto również zwrócić uwagę na emporę nad nawami bocznymi, która jest zamknięta drewnianymi parapetami. Te parapety odznaczają się bogatą, ażurową płaskorzeźbioną dekoracją, w której widoczne są maleńkie główki aniołków. Polichromia kościoła, datowana na 1742 rok i wykonana przez dwóch chojniczan, reprezentuje styl późnobarokowy. Wśród dominujących barw brunatno-czerwono-szaro-niebieskich zawiera cykl przedstawień polskich i jezuickich świętych oraz motywy związane z życiem Najświętszej Maryi Panny.

Ołtarz główny, będący znakomitym przykładem sztuki późnobarokowej, sięga pierwszej połowy XVIII wieku. Jest to obiekt stułkowy, wielobarwny i częściowo marmoryzowany, który wypełnia całą absydę kościoła, sięgając aż po sklepienie. Oraz tworzy jedną spójną kompozycję z portalami prowadzącymi do zakrystii i kruchty południowej. Wśród kolumn znajdują się zrekonstruowane rzeźby św. Kazimierza oraz Stanisława Kostki, a w polu środkowym może być podziwiany obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Janem Chrzcicielem oraz Duchem Świętym, otoczony bogatą glorią z muszlami i rzeźbami trzech aniołów.

Portale zlokalizowane po bokach prezbiterium prezentują dwa analogiczne, lekko wklęsłe portale stiukowe, zamknięte łukiem trójlistnym z wyraźnym kluczem, wspierane przez zaokrąglone pilastry dźwigające gzyms. Balustrada, która znajduje się w kościele, również należy do późnobarokowych dzieł, datowanych na I połowę XVIII wieku. Odznacza się falistym obrysem oraz ażurową, płaskorzeźbioną dekoracją o motywach regencyjnych.

Rokokowa ambona z początku XVIII wieku zdobi kościół, a w jej zaplecku umieszczony jest obraz Chrystusa Salwatora. Obraz ten ujęty jest w płaskorzeźbiony paludament, zawieszający się z baldachimu, a na baldachimie można spostrzec zrekonstruowaną figurę kuli ziemskiej oraz bł. Franciszka Regis. Ołtarze boczne w kaplicach wschodnich przedstawiają piękne późnobarokowe kompozycje, datowane na I połowę XVIII wieku, które również charakteryzują się wielobarwnym stiukiem, podtrzymywanym kolumnami kompozytowymi.

• Ołtarz lewy jest ozdobiony współczesnym obrazem św. Ignacego Loyoli, trzymającego księgę, z napisem „Ad majorem Dei gloriam”, zwieńczonym postacią św. Franciszka Ksawerego w srebrnej aureoli,
• Natomiast ołtarz prawy prezentuje obraz „Wizja św. Stanisława Kostki”, z postacią św. Alojzego Gonzagi w zwieńczeniu.

W kaplicach zachodnich pochodzące z 2 połowy XVIII wieku ołtarze są również wykonane w późnobarokowym stylu, z pilastrami wolutowymi oraz mensami sarkofagowymi, które pochodzą z dawnego kościoła augustianów. Odnajdujemy tam:

• Ołtarz lewy, w którym znajdują się obrazy przedstawiające św. Józefa, a w zwieńczeniu obraz Chrystusa u Marii i Marty,
• Ołtarz prawy, z rzeźbą św. Jana Nepomucena oraz późnobarokowym obrazem św. Judy Tadeusza w zwieńczeniu.

Warto także przyjrzeć się ławom barokowym z pierwszej połowy XVIII wieku, które zostały odnowione w 1979 roku. Obiekt zawiera również stacje Drogi Krzyżowej z roku 1963 oraz krzyż ołtarzowy, datowany na XVIII wiek, który dopełnia atmosfery tego wyjątkowego miejsca.

---

Oceń: Kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Chojnicach

---